Planowanie sukcesji majątkowej to proces, który w polskiej kulturze prawnej wciąż bywa tematem tabu, odkładanym na nieokreśloną przyszłość. Tymczasem brak uregulowania spraw własnościowych za życia właściciela prowadzi często do skomplikowanych sytuacji prawnych, konfliktów rodzinnych oraz paraliżu decyzyjnego dotyczącego nieruchomości czy przedsiębiorstw. Polski Kodeks cywilny przewiduje dwa tryby powołania do spadku: wynikający z ustawy oraz wynikający z woli spadkodawcy wyrażonej w testamencie. Zrozumienie różnic między tymi trybami oraz świadomość narzędzi, jakimi dysponuje rejent, pozwala na świadome kształtowanie losów zgromadzonego dorobku i zabezpieczenie bytu najbliższych.
W sytuacji, gdy zmarły nie pozostawił testamentu, mechanizm dziedziczenia uruchamia się automatycznie według sztywnych reguł ustawowych. Prawo dzieli potencjalnych spadkobierców na grupy dochodzące do dziedziczenia w ściśle określonej kolejności. W pierwszej kolejności są to małżonek oraz dzieci spadkodawcy. Jeśli dziecko nie dożyło otwarcia spadku, udział ten przechodzi na jego zstępnych (wnuki, prawnuki). Warto mieć świadomość, że ustawowy porządek dziedziczenia nie zawsze odzwierciedla rzeczywiste relacje emocjonalne czy wkład poszczególnych członków rodziny w opiekę nad seniorami. Często prowadzi to do powstania współwłasności w częściach ułamkowych, co w przypadku nieruchomości (np. domu jednorodzinnego) bywa źródłem problemów zarządczych, gdy jeden ze spadkobierców blokuje sprzedaż lub wynajem.
Testament notarialny jako instrument precyzyjnego podziału majątku
Sporządzenie testamentu daje spadkodawcy kontrolę nad tym, do kogo trafią poszczególne składniki jego majątku, choć polskie prawo nie przewiduje w klasycznym testamencie możliwości przekazania konkretnych przedmiotów konkretnym osobom (z wyjątkiem zapisu windykacyjnego, o czym później). W testamencie zwykłym powołuje się spadkobiercę lub spadkobierców do całości, lub części spadku określonej ułamkiem. Testament może przybrać formę własnoręczną (holograficzną) – napisaną w całości pismem ręcznym, podpisaną i opatrzoną datą. Jednak dokumenty sporządzane w domowym zaciszu często zawierają błędy formalne, są nieczytelne, giną lub bywają łatwe do podważenia przez niezadowolonych krewnych.
Alternatywą o najwyższym stopniu bezpieczeństwa prawnego jest testament sporządzony w formie aktu notarialnego. Dokument taki ma charakter dokumentu urzędowego. Rejent, jako osoba zaufania publicznego, dba o to, by wola testatora została spisana w sposób jasny, precyzyjny i niebudzący wątpliwości interpretacyjnych. Co istotne, przed przystąpieniem do czynności notariusz weryfikuje tożsamość oraz, co kluczowe, zdolność do czynności prawnych osoby sporządzającej testament. Wyklucza to w dużym stopniu późniejsze zarzuty, jakoby spadkodawca działał pod wpływem groźby, błędu lub w stanie wyłączającym świadome powzięcie decyzji. Profesjonalny notariusz w Lublińcu, podobnie jak w każdej innej miejscowości, ma obowiązek odmówić dokonania czynności, jeśli poweźmie wątpliwość co do poczytalności klienta lub przymusu wywieranego przez osoby trzecie.
Szczególną formą rozrządzenia na wypadek śmierci, dostępną wyłącznie w formie aktu notarialnego, jest zapis windykacyjny. Instytucja ta, wprowadzona do polskiego porządku prawnego stosunkowo niedawno, rewolucjonizuje podejście do przekazywania majątku. Pozwala ona na przekazanie konkretnego przedmiotu (np. mieszkania, samochodu, dzieła sztuki) lub prawa majątkowego konkretnej osobie. W momencie śmierci spadkodawcy przedmiot ten staje się z mocy prawa własnością zapisobiercy, bez konieczności przeprowadzania skomplikowanego działu spadku. Jest to rozwiązanie idealne dla osób, które chcą precyzyjnie obdzielić rodzinę, unikając przyszłych sporów o to, komu należy się przysłowiowy „dom po babci”.
Procedura poświadczenia dziedziczenia i kwestie finansowe
Po śmierci spadkodawcy konieczne jest formalne potwierdzenie praw do spadku. Tradycyjna droga sądowa, polegająca na uzyskaniu postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, bywa długotrwała, zwłaszcza w obciążonych sądach w dużych aglomeracjach. Nowoczesną i znacznie szybszą alternatywą jest sporządzenie przez notariusza Aktu Poświadczenia Dziedziczenia (APD). Dokument ten ma taką samą moc prawną jak prawomocne orzeczenie sądu. Procedura ta wymaga jednak zgodnego stawiennictwa wszystkich potencjalnych spadkobierców (ustawowych i testamentowych) w kancelarii w jednym czasie. Jeśli między spadkobiercami istnieje spór co do podziału majątku lub ważności testamentu, notariusz nie może sporządzić aktu i sprawa musi trafić na wokandę sądową.
Zarejestrowany Akt Poświadczenia Dziedziczenia w Rejestrze Spadkowym umożliwia spadkobiercom wykazywanie swoich praw względem osób trzecich – banków, spółdzielni mieszkaniowych czy urzędów. Pozwala na odblokowanie rachunków bankowych zmarłego czy wpisanie nowych właścicieli do księgi wieczystej nieruchomości. Wiele osób obawia się, że koszty notarialne związane z uregulowaniem spraw spadkowych będą nadmiernie wysokie. W rzeczywistości, taksa notarialna jest ściśle regulowana przez przepisy państwowe. Oficjalny cennik notariusza w zakresie czynności spadkowych, takich jak sporządzenie protokołu dziedziczenia i samego aktu, opiera się na stałych stawkach określonych w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości, co zapewnia przewidywalność wydatków. Do kosztów tych należy doliczyć jedynie opłaty za wpisy do rejestrów oraz podatek VAT.
Odpowiedzialność za długi spadkowe i instytucja zachowku
Przyjmowanie spadku nie zawsze wiąże się z przysporzeniem majątkowym. Często zdarza się, że w skład masy spadkowej wchodzą niespłacone kredyty, pożyczki czy zaległości czynszowe. Od 2015 roku polskie prawo wprowadziło istotną zmianę chroniącą spadkobierców – domyślnym sposobem dziedziczenia jest przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Oznacza to, że spadkobierca odpowiada za długi zmarłego tylko do wartości ustalonego w inwentarzu stanu czynnego spadku (czyli do wartości odziedziczonych aktywów). Mimo to, w pewnych sytuacjach (np. gdy długi znacznie przewyższają majątek), najbezpieczniejszym rozwiązaniem pozostaje całkowite odrzucenie spadku. Oświadczenie o odrzuceniu spadku można złożyć przed notariuszem w terminie 6 miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania (zazwyczaj od dnia śmierci bliskiego).
Ochrona pominiętych bliskich – zachowek
Swoboda testowania, czyli decydowania o losach swojego majątku, nie jest w Polsce absolutna. Ustawodawca chroni najbliższą rodzinę spadkodawcy (zstępnych, małżonka oraz rodziców, o ile byliby powołani do spadku z ustawy) poprzez instytucję zachowku. Jeśli osoby te zostały pominięte w testamencie lub spadkodawca rozdał majątek za życia w formie darowizn, uprawnionym przysługuje roszczenie pieniężne względem spadkobiercy. Wysokość zachowku wynosi zazwyczaj połowę wartości udziału, który przypadałby danej osobie przy dziedziczeniu ustawowym (lub dwie trzecie, jeśli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo małoletni).
Notariusz, przy sporządzaniu testamentu lub umowy darowizny, ma za zadanie poinformować klienta o potencjalnych roszczeniach zachowkowych. Istnieją prawne metody ograniczenia tego ryzyka, takie jak wydziedziczenie (pozbawienie prawa do zachowku), jednak wymaga ono zaistnienia i opisania w testamencie konkretnych, rażących przyczyn leżących po stronie uprawnionego, takich jak uporczywe niedopełnianie obowiązków rodzinnych czy dopuszczenie się przestępstwa przeciwko testatorowi. Konstrukcja wydziedziczenia jest skomplikowana i każdorazowo wymaga indywidualnej analizy stanu faktycznego, aby zapis okazał się skuteczny w ewentualnym procesie sądowym.
Uporządkowanie spraw spadkowych za życia, poprzez spisanie przemyślanego testamentu lub dokonanie darowizn z pełną świadomością ich skutków prawnych, jest wyrazem odpowiedzialności za rodzinę. Pozwala zaoszczędzić bliskim stresu i kosztów w trudnym okresie żałoby, a także zapobiega wieloletnim sporom sądowym, które potrafią trwale zniszczyć więzi rodzinne. Konsultacja z rejentem pozwala na dobranie odpowiednich narzędzi prawnych do konkretnej sytuacji majątkowej i rodzinnej.