Już od lat 60. ubiegłego wieku Stary Rynek w Częstochowie był obiektem zainteresowań archeologów. Historię tego miejsca przedstawia Magdalena Wieczorek-Szmal z Muzeum Częstochowskiego.
Stary Rynek w Częstochowie był obiektem zainteresowań archeologów już w latach 60. XX wieku. Pierwsze badania archeologiczne prowadzone przez Muzeum Częstochowskie we wrześniu i październiku 1960 roku zainicjował Włodzimierz Błaszczyk – archeolog i ówczesny dyrektor Muzeum Regionalnego w Częstochowie. Ich celem było rozpoznanie zasięgu oraz rodzaju osadnictwa na tym obszarze. Wykonano wówczas 24 odwierty geologiczne na terenie między ulicami Bohaterów Getta od północy a skwerem przed katedrą od południa i placu Daszyńskiego od zachodu po nadbrzeża Warty od wschodu. Badania wykazały, że osadnictwo w tym rejonie zaczęło się dopiero od średniowiecza.
Kolejne prace przypadły na rok 1968 – przeprowadzono wówczas, także pod kierownictwem Błaszczyka, badania archeologiczne o charakterze ratowniczym. Zaplanowany był nadzór archeologiczny, który z powodu ujawnienia obiektów i warstw archeologicznych przekształcony został w badania wykopaliskowe. Prace skupiały się przy północno-zachodnim narożniku kościoła pw. św. Zygmunta. W wykopach uchwycono relikty architektoniczne oraz obszar cmentarza przykościelnego (odkryto mogiły zbiorowe około tysiąca osób datowane na XV–XVII wiek). Pozyskany materiał zabytkowy – głównie fragmenty naczyń, kafli piecowych i przedmiotów szklanych – znajduje się w zbiorach Muzeum Częstochowskiego.
Do badań nad Starym Rynkiem powrócono w latach 90. ubiegłego wieku. W 1992 roku przeprowadzono badania radarem SIR-8, które dały informację o lokalizacji potencjalnej zabudowy historycznej w północnym i południowo-wschodnim odcinku Rynku. W 1996 roku przeprowadzono na Rynku badania sondażowe pod kierownictwem Iwony Młodkowskiej-Przepiórowskiej. Założono wówczas dwa wykopy sondażowe na osi wschód-zachód, wytyczone pomiędzy obiektami archeologicznymi, co wykazały późniejsze badania.
Dopiero rok 2006 okazał się istotny dla dalszych prac prowadzonych na Starym Rynku. Na płycie Rynku zarysowało się wówczas zapadlisko, które spowodował obciążony samochód dostawczy, przypadkowo odsłaniając strop komory piwnicznej. To był początek kilku kolejnych sezonów badań wykopaliskowych prowadzonych przez Iwonę Młodkowską-Przepiórowską w latach 2007–2012. Badania archeologiczne objęły całą powierzchnię obecnego Rynku. Odkryto wówczas relikty kilku ważnych obiektów, między innymi piwnice Ratusza, wagę miejską, cztery studnie zabytkowe, relikty kramów oraz szereg innych obiektów związanych z funkcjonowaniem tego bardzo ważnego dla miasta miejsca. Na płycie Rynku znaleziono także ślady najstarszej zabudowy drewnianej. Badania archeologiczne i pozyskane w ich trakcie artefakty w obrębie obiektów nieruchomych i nawarstwień kulturowych pozwoliły na nowo konfrontować informacje o przeszłości Starego Rynku z przekazami historycznymi, źródłami kartograficznymi i ikonograficznymi.
W 2019 roku na terenie Starego Rynku w ramach projektu „Przebudowa i rozbudowa budynku Ratusza Starej Częstochowy wraz z zagospodarowaniem terenu” rozpoczęto prace budowlane. Projekt rewitalizacji tej przestrzeni miejskiej zakładał utworzenie strefy związanej z aktywnością kulturową. W związku z tym powstał kompleks obejmujący w części podziemnej rezerwat archeologiczno-architektoniczny, a w części naziemnej kawiarnię. Na kondygnacji podziemnej zaprojektowano dodatkowo przestrzeń wystawienniczą, w której będą prezentowane odkrycia archeologiczne dokonane w trakcie badań wykopaliskowych na Starym Rynku.
Nowo powstały rezerwat archeologiczno-architektoniczny mieści mury piwniczne budynku wykonane z łamanego kamienia wapiennego pochodzenia jurajskiego, zespolonego zaprawą wapienną wzmocnioną białkiem. Stanowią one podpiwniczenie budynku piętrowego, w układzie zbliżone są do prostokąta o długości ok. 17 m i szerokości ok. 12 m, usytuowanego na osi wschód-zachód. Łączna powierzchnia zabudowy na poziomie piwnic wynosi przeszło 200 m kw.
Iwona Młodkowska-Przepiórowska, prowadząca badania na Starym Rynku, po dokonaniu analizy zabytków ruchomych w powiązaniu z przebadanymi obiektami odkrytymi podczas badań wykopaliskowych na Starym Rynku, wysunęła hipotezę o ratuszowej funkcji odkrytych murów.
Brak jest przekazów historycznych mówiących o wyglądzie i wykorzystaniu pomieszczeń budynku Ratusza na Starym Rynku. Jedynym znanym do tej pory źródłem ikonograficznym jest sztych wykonany według miedziorytu Jana Aleksandra Gorczyna pt. „Oblężenie Jasnej Góry przez Szwedów w 1655 r.”, pochodzący z drugiej połowy XVII wieku.
Nie do końca jest rozpoznana również data wzniesienia budynku. Jak sądzi Iwona Młodkowska-Przepiórowska, prawdopodobny termin wybudowania ratusza przypada dopiero po odnowieniu przywileju lokacyjnego, wydanego przez Aleksandra Jagiellończyka w 1502 roku. Informacje odnotowane przez lustratorów królewskich w 1564 i 1660 roku utwierdzają nas w przekonaniu, że istniejąca budowla posiadała murowane piwnice, w których prowadzono między innymi wyszynk, sprzedając piwo wrocławskie.
Ratusz oraz zabudowa Starego Miasta ulegały pożarom. Jak wynika z przekazów historycznych, w 1809 roku Ratusz spłonął doszczętnie i już nigdy nie został odbudowany.
Kolejnym rozdziałem w historii Starego Rynku będzie otwarcie wystawy stałej „Historia Częstochowy – miasta nad Wartą”. Będzie ona prezentowana w należącym do Muzeum Częstochowskiego nowym pawilonie, zwanym Starym Ratuszem. Uroczystość zaplanowano na środę, 18 sierpnia na godz. 14.
Miejsce wystawy stałej to dwie strefy – zachowane piwnice Starego Ratusza oraz część ekspozycyjna zaaranżowana wokół murów. Założenia scenariusza wystawy obejmują prezentację zabytków archeologicznych pochodzących wyłącznie z badań prowadzonych w obrębie Starego Miasta, datowanych w większości na okres funkcjonowania Ratusza, czyli od XVI do początku XIX wieku. Na wystawie po raz pierwszy prezentujemy zabytki odkryte w ostatnich latach na terenie Starego Miasta oraz wyniki najnowszych badań nad problematyką układu przestrzennego tej części dzisiejszej Częstochowy. Można tu zobaczyć blisko 350 różnorodnych obiektów, datowanych od pradziejów po wiek XX – zabytki pozyskane na Starym Rynku, a także odkryte podczas badań wykopaliskowych przy pobliskim zespole kościelno-klasztornym pw. św. Zygmunta oraz przy remoncie ul. Nadrzecznej, gdzie dokonano odkrycia fundamentów kościoła pw. św. Barbary wraz z cmentarzem przykościelnym.
Magdalena Wieczorek-Szmal, Muzeum Częstochowskie