Jasna Góra. Pomnik historii, który przyciąga nie tylko pielgrzymów [ZDJĘCIA]

W sierpniu do Częstochowy przybywają tysiące pielgrzymów – docierają tu nie tylko z kraju, ale i różnych zakątków świata. Ich cel od lat jest taki sam – Jasna Góra. Sanktuarium to jednak nie wyłącznie miejsce maryjnego kultu, ale i pomnik historii, który fascynuje nie tylko pątników.

Co przyciąga te tłumy? Nie tylko Cudowny Obraz, ale również bogata historia oraz szereg znamienitych zabytków Jasnej Góry. Oto mały przewodnik po wybranych skarbach sanktuarium – miejsca, które stawiło opór Szwedom, w którym królewskie śluby złożył Jan Kazimierz, Jan III Sobieski złożył trofea po zwycięskiej odsieczy wiedeńskiej, a papież Jan Paweł II przekazał zakrwawiony pas sutanny, który miał na sobie podczas zamachu w 1981 roku.

System czterech bram

Na teren sanktuarium prowadzą dwa wejścia: główne od strony południowej i boczne (zachodnie) przez bramę wjazdową. Wejście główne tworzy zaś system czterech bram. Pierwszą, zwaną Lubomirskich, poprzedza niewielki placyk, pośrodku jego pokrycia widnieje godło zakonu paulinów, czyli palma z siedzącym na niej krukiem, trzymającym w dziobie bochenek chleba i dwa lwy wspierające się łapami o pień drzewa.

W zwieńczeniu bramy umieszczona jest mozaika z wizerunkiem Matki Bożej Królowej, powyżej wznosi się dwustronna rzeźba św. Michała Archanioła, a po bokach znajdują się dwustronne rzeźby św. Pawła Pierwszego Pustelnika oraz św. Antoniego Opata. Pod obrazem wykuto skrzyżowaną broń i sztandary oraz napis „Pod Twoją Obronę”.

Z kolei w zwieńczeniu Bramy Matki Bożej Zwycięskiej umieszczono płaskorzeźbę patronki, wykonaną przez Zofię Trzcińską-Kamińską. Brama Wałowa zwana jest także bramą Jagiellonów. Pierwotnie wchodziła w skład dawnych fortyfikacji. W jej szczytowym punkcie umieszczono w 1976 roku obraz fundatora klasztoru księcia Władysława Opolczyka. Obecna Brama im. św. Jana Pawła II pierwotnie zwana była wjazdową. Zmieniła nazwę w 1987 roku po ozdobieniu jej papieskim herbem i słynnym mottem „Totus Tuus”.

Po przejściu Bramy Wałowej wchodzimy na czworoboczny dziedziniec, tam na wprost wznosi się kruchta Bazyliki, a obok, z lewej strony XVII-wieczny budynek tzw. Pokoi Królewskich. W umieszczonej w nim sklepionej bramie znajduje się wejście na wieżę, z kolei kierując się na prawo można dojść do Kaplicy Matki Bożej.

Wały i bastiony

Wały i bastiony, które dziś podziwiamy są pozostałością po dawnych umocnieniach klasztoru. Bastiony zostały rozbudowane w pierwszej połowie XVIII w. Obecnie pełnią rolę miejsc widokowych na wałach jasnogórskich. Swoje nazwy zawdzięczają fundatorom, stąd i bastion południowo-zachodni – Lubomirskich (nazywany także Bastionem św. Barbary), bastion północno-zachodni – Morsztynów (tzw. Bastion św. Rocha), bastion północno-wschodni – Szaniawskiego (nazywany Bastionem św. Trójcy), jak również bastion południowo-wschodni – Potockich (zwany też Bastionem Królewskim, Kordeckiego lub św. Jakuba). Zostając przy Bastionie św. Rocha, to na jego nadszańcu w 1999 roku stanęła armata im. o. Augustyna Kordeckiego (według wzoru z II poł. XVII w.). Obok niej stanęły odtworzone urządzenia obronne zwane koszokopami.

Bazylika Jasnogórska

Pomiędzy kruchtą i przedsionkiem a dziedzińcem głównym klasztoru mieści się Bazylika Jasnogórska. Od północy przylega do niej Kaplica Matki Boskiej Częstochowskiej. Świątynia posiada tytuł honorowy bazyliki mniejszej, który uzyskała w 1906 roku. Kościół składa się z mocno wydłużonego prezbiterium, nawy głównej, dwóch naw bocznych, czterech kaplic, kruchty, zakrystii oraz krypt grobowych.

Na przedłużeniu przedsionka znajduje się oddzielona kratą XVII-wieczna kaplica (jedna z czterech w bazylice) pw. św. Antoniego Padewskiego z ołtarzem i głównym obrazem ozdobionym srebrnymi sukienkami, z motywem wici kwiatowych przedstawiającym wizję św. Antoniego. Do samej bazyliki prowadzą główne drzwi ozdobione płaskorzeźbami aniołów oraz św. Pawła Pierwszego Pustelnika i św. Antoniego Opata. Z prawej nawy bocznej (południowej) prowadzą schody w górę do Kaplicy św. Pawła Pierwszego Pustelnika i Kaplicy Najświętszego Serca Pana Jezusa oraz schody w dół do Kaplicy Świętych Relikwii (znajdują się w niej m.in. relikwie bł. Euzebiusza i św. Donata).

Ołtarz główny Bazyliki, konsekrowany w 1734 roku, umieszczony jest na całej ścianie wschodniej prezbiterium. Wykonany został w latach 1725-1728 przez wrocławskiego rzeźbiarza i sztukatora Johanna Adama Karingera. Przedstawia scenę Wniebowzięcia i Koronacji Najświętszej Maryi Panny.

Od północy do Bazyliki przylega Kaplica Matki Boskiej Częstochowskiej, która składa się z trzech części: prezbiterium, Kaplicy Matki Bożej i tzw. Przybudówki.

Z hebanu i srebra

Ołtarz wykonany jest z hebanu i srebra. W 1650 roku ufundował go kanclerz wielki koronny Jerzy Ossoliński. Za projekt odpowiadał Giovanni Battista. W centralnym miejscu znajduje się obraz Matki Boskiej Częstochowskiej. Na ołtarzu znajdują się dwa insygnia władzy królewskiej – berło i jabłko. Po prawej stronie Cudownego Obrazu znajdują się trzy złote róże, czyli dar papieży: św. Jana Pawła II, Benedykta XVI i Franciszka. Papież Polak podarował również złote serce ze wspomnianym powyżej napisem „Totus Tuus”.

W bocznych wnękach ołtarza znajdują się figury św. Pawła Pierwszego Pustelnika oraz św. Kazimierza. Z kolei po lewej stronie Cudownego Obrazu wisi srebrna, przeszklona szkatuła, w której złożony został przestrzelony i zakrwawiony pas sutanny Karola Wojtyły, który miał na sobie w czasie zamachu na jego życie w maju 1981 roku (papież przekazał go jako wotum wdzięczności za cudowne ocalenie). Początkowo pas był przechowywany w zamknięciu, ale w 2004 roku, za zgodą Jana Pawła II, zawisł na ołtarzu.

Najmłodsza część Kaplicy zwana „przybudówką” powstała w latach 1929-1933. Na górnej kondygnacji umieszczono kilkanaście obrazów z cyklu „Golgota Jasnogórska” autorstwa nieżyjącego już Jerzego Dudy-Gracza (wykonanych w latach 2000-2001). Dzieła są darem wotywnym artysty rodem z Częstochowy dla jasnogórskiego sanktuarium. Obrazy o wymiarach 185 na 117 cm przedstawiają 14 stacji Drogi Krzyżowej, a także Zmartwychwstanie Jezusa, spotkanie z niewiernym Tomaszem, rozesłanie apostołów oraz Wniebowstąpienie.

Co ciekawe, w kaplicy znajduje się kilka epitafiów, wśród nich Epitafium Smoleńskie, upamiętniające ofiary katastrofy samolotu Tu-154 w Smoleńsku i zbrodni katyńskiej.

Obraz Matki Boskiej Częstochowskiej

Obraz Matki Boskiej Częstochowskiej uznawany jest za jeden z najbardziej rozpoznawalnych symboli chrześcijaństwa w Polsce. Niemożliwym jest by oddzielić losy tego dzieła od dziejów sanktuarium. Mimo prowadzonych od wielu lat badań naukowych oraz konserwacji, w wyniku których ustalono, że jest dziełem nieznanego włoskiego malarza rodem z XIV w., nadal kryje w sobie mnóstwo tajemnic.

Maryja ubrana jest tu w ciemnogranatową suknię i płaszcz nałożony również na głowę, z emblematami złocistych lilii heraldycznych oraz sześcioramienną złotą gwiazdą nad czołem. Jej oblicze oświetlone jest światłem z prawej górnej strony, co uwydatnia majestatyczność i dostojeństwo postaci. Najbardziej charakterystyczną cechą Cudownego Obrazu są cięte blizny na obliczu Maryi. Cięcia na szyi, jak też dwie długie linie blizn na policzku w końcowym odcinku są mało widoczne (przysłaniają je częściowo ozdobne elementy wotywne w postaci sukienek). Cięcia są namalowane, wyżłobione specjalnym rylcem i wypełnione ciemnoczerwonym barwnikiem. Upamiętniają napad rabunkowy na Jasną Górę (podczas dokonanej w Krakowie renowacji obrazu zostały one w ten sposób wyeksponowane).

Dzieciątko zwrócone jest twarzą w stronę Matki, prawą rączkę ma uniesioną w geście błogosławieństwa, zaś w lewej ułożonej na wysokości kolan trzyma świętą księgę. Ubrane jest w jasnokarminową tunikę pokrytą ornamentami. Obie postacie otoczone są złocistymi nimbami na tle niebieskozielonego malowidła.

Od początku istnienia sanktuarium pątnicy składali przed Cudownym Obrazem liczne wota. Zaś od początku XVIII w. dzieło przystrajano tzw. sukienkami, z których do dziś zachowały się dwie – brylantowa i rubinowa. Pozostałe, które znajdują się w zbiorach jasnogórskiego skarbca wykonane zostały z okazji różnych, szczególnych wydarzeń jak np. koronacji obrazu Matki Bożej w 1910 roku, millenium chrztu Polski czy jubileuszu 600-lecia sanktuarium. Każdego roku, w Wielkim Tygodniu paulini uroczyście dokonują obrzędu zmiany sukienki.

Widok ze szczytu

Symbolem klasztoru jest również jasnogórska wieża. Wznosi się ona po zachodniej stronie Bazyliki, na osi jej głównej nawy i jest jedną z wyższych wież kościelnych w Polsce. Została wybudowana w latach 1617–1625 na bazie średniowiecznej studni, którą zasypano i nakryto sklepieniem. W swej historii była wielokrotnie niszczona, głównie przez pożary, a następnie odbudowywana, przekształcana i restaurowana. Pierwotnie wieża składała się z sześciokondygnacyjnej części ceglanej i trójkondygnacyjnej części drewnianej, obitej blachą miedzianą. W obecnej postaci pochodzi z lat 1901–1906, kiedy to została nadbudowana część na miejscu spalonej po pożarze 15 sierpnia 1900 roku konstrukcji drewnianej i podwyższona o 17 m do wysokości 106,30 m oraz zastąpiona częścią stalową.

Wieża zbudowana jest z kamienia i cegły oraz obłożona ciosami piaskowca szydłowieckiego. Detale architektoniczne wykuto z granitu. Zwieńcza ją iglica z krzyżem, pod którym umieszczono ze złoconego brązu paulińskiego kruka z bochenkiem chleba w dziobie. Na początku 1906 roku na drugiej kondygnacji z czterech jej stron zamontowano tarcze zegara kurantowego.

Wieża jest udostępniona dla pielgrzymów i zwiedzających. Na szczyt prowadzi łącznie 519 stopni schodów oraz 36 kondygnacji.

Kaplica Pamięci Narodu

Zdobienie nad wejściem do Kaplicy Pamięci Narodu im. o. Augustyna Kordeckiego zostało poświęcone 3 maja 1989 roku przez prymasa kard. Józefa Glempa. Uroczyście otwarto ją jako miejsce pamięci ofiar, które przelały krew za Ojczyznę. To tu złożono urny z prochami m.in. poległych żołnierzy 2. Pułku Piechoty Legionów, pomordowanych ofiar w obozach koncentracyjnych m.in. w Oświęcimiu i Majdanku, męczenników Stutthofu i Westerplatte, ofiar Grudnia 1970 czy uczestników Powstania Warszawskiego.

Znalazły tu miejsce także urny z ziemią z miejsc, gdzie walczyli powstańcy wielkopolscy, żołnierze I i II wojny światowej, uczestnicy wojny z Rosją oraz powstańcy warszawscy. Jest tu również grudka ziemi przywieziona z Katynia oraz urna z ziemią z grobu generała Władysława Sikorskiego czy woreczek z ziemią z mauzoleum Józefa Piłsudskiego. W tej kaplicy znajdziemy również ziemię przesiąkniętą krwią żołnierzy 18. Lwowskiego Batalionu Strzelców i 12. Pułku Ułanów Podolskich.

Znajdziemy tu także skrawki ziemi z miejsc, gdzie zmagali się choćby żołnierze Armii Krajowej, domagający się swoich praw pracownicy NSZZ „Solidarność”, zamordowani stoczniowcy Wybrzeża, robotnicy Radomia czy górnicy kopalni „Wujek”. Oprócz tego umieszczono tu również skrawki ziemi z miejsc męczeństwa ks. Jerzego Popiełuszki, duszpasterza ludzi pracy.

Cała kaplica zdobiona jest wiszącymi powiększonymi replikami odznaczeń i odznak wojennych (takich jak m.in. Virtuti Militari).

Skarby skarbca

Skarbiec został zbudowany w latach 1649–1651 nad zakrystią, do którego wejście prowadzi z wałów od strony wschodniej. Pierwotne wyposażenie w postaci komód i szaf zastąpiono w 1921 roku oszklonymi witrynami przyściennymi według projektu Adolfa Szyszko-Bohusza. Na ekspozycję składa się m.in. bogato reprezentowane złotnictwo. Przykładem jest późnogotycka monstrancja, ofiarowana przez króla Zygmunta Starego, liczne krzyże (m.in. norymberski z 1510 roku Zygmunta Starego), kielichy mszalne (wśród nich np. dary papieży św. Jana XXIII i Pawła VI), świeczniki, srebrne tace (m.in. Jana III Sobieskiego), plakiety wotywne, oraz augsburski ołtarzyk hebanowy ze srebrnymi ozdobami z 1624 roku. Umieszczono tu także kopię Cudownego Obrazu Matki Bożej Jasnogórskiej wykonaną przez Józefa Chełmońskiego.

Do Skarbca trafił również ślubny komplet koralowy króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego (a także monstrancja z kryształową kolumną ofiarowaną z okazji tego doniosłego wydarzenia).

Cennym eksponatem jest zwłaszcza relikwiarz Krzyża Świętego – dar Augusta III i jego małżonki Marii Józefy. Zgromadzono tu też bogatą kolekcję różańców składanych przez królów (np. królowej Bony czy Jana III Sobieskiego), magnatów i szlachtę. Skarby uzupełniają – bogaty zbiór zegarów z różnych epok oraz szaty liturgiczne i ornaty ofiarowane przeważnie przez królów.

Muzeum 600-lecia

Muzeum 600-lecia otwarto, by ukazać historię obecności wizerunku Matki Bożej na Jasnej Górze. Wewnątrz aż roi się od obrazów i innych pamiątek. Znajdziemy tu przykładowo płótno z 1635 roku autorstwa Tomasza Dolabelli przedstawiające przeniesienie relikwii św. Pawła Pierwszego Pustelnika z Wenecji do Budy na Węgrzech w 1381 roku. Na stelażach wzdłuż ścian stoją portrety prowincjałów i generałów zakonu malowane w pracowni jasnogórskiej.

W gablotach, pośrodku sali, znajdują się m.in.: dokument fundacyjny klasztoru jasnogórskiego wydany przez księcia Władysława Opolczyka, dokument drugiej fundacji dokonanej przez króla Władysława Jagiełłę, zbiór książek z XVIII–XIX w. oraz wota więźniów obozów koncentracyjnych Dachau i Oświęcim. W przeszklonej części wnętrza eksponowane są liczne wota w postaci plakietek, korali, trzy sukienki obrazu Matki Bożej oraz świece ofiarowane przez papieży. Sporą część zajmują pamiątki związane ze św. Janem Pawłem II (szaty liturgiczne, pastorał, dwa kielichy, dary z pielgrzymek po świecie czy specjalne fotele).

Ciekawostką są również obrazy autorstwa cenionego artysty Leszka Sobockiego, wśród nich portret prymasa Wyszyńskiego – „Pasterz Nadziei” czy portret Lecha Wałęsy – „Modlitwa o pojednanie”. Regularnie trafiają tu także nowe pamiątki, jak choćby zespół wotów tragicznie zmarłego prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego.

Oprócz tego w sali znajduje się m.in. zbiór instrumentów muzycznych rodem z XVII-XVIII w. używanych przez kapelę jasnogórską założoną w XVI w.

Skarbiec Pamięci Narodu

We wnętrzu wałowego Bastionu św. Rocha utworzono Skarbiec Pamięci Narodu jako stałą ekspozycję, stworzoną z blisko 500 eksponatów sztuki wotywnej. Głównym sponsorem przedsięwzięcia był nieżyjący już Jan Kulczyk.

Wystawa obejmuje głównie zabytki z XVIII w., w tym zbiór broni (to nawiązanie do funkcjonowania garnizonu wojskowego na Jasnej Górze). To tu trafiły m.in. trofea podarowane przez króla Jana III Sobieskiego. W centralnej sali, obok cennej monstrancji, umieszczono np. dwie szable – jedna należała ponoć do Stefana Batorego, druga – stanowiła własność hetmana Stanisława Żółkiewskiego.

Ekspozycję uzupełniają ponadto obrazy, transparenty, fotografie, sztandary, miniatury pomników oraz pamiątki internowanych członków NSZZ „Solidarność”. Uwagę warto zwrócić zwłaszcza na przedmioty związane z Lechem Wałęsą – to historyczny długopis, którym podpisane zostały porozumienia sierpniowe w 1980 roku, a także medal i dyplom Pokojowej Nagrody Nobla przyznanej mu w 1983 roku.

Na wystawie prezentowane są też mundury, militaria, ordery, odznaczenia, dokumenty, pamiątki żołnierzy polskich walczących na wszystkich frontach II wojny światowej (a wśród nich mundur marynarski prezydenta Ignacego Mościckiego czy mundur marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego).

Arsenał sztuki

Budynek Arsenału (czyli zbrojowni) wzniesiono w latach 1660–1680. Służył do przechowywania sprzętu wojennego dla obronności twierdzy jasnogórskiej. Nad wejściem umieszczono płaskorzeźbę przedstawiającą orła z rozpostartymi skrzydłami, obejmującego wyobrażenie elementów uzbrojenia.

Początkowo w arsenale mieściła się kolekcja dawnej broni, jak również pamiątek związanych z wydarzeniami wojennymi. Obecnie utworzono w nim ekspozycję zatytułowaną „Arsenał sztuki europejskiej. Malarstwo – Rzeźba – Wota. Znane i nieznane zabytki sztuki z klasztoru jasnogórskiego XV–XX w.”.

Wystawa łączy ze sobą tematykę ukrzyżowania oraz maryjną. Trafiła tam m.in. „Madonna z Dzieciątkiem” autorstwa Pietera Bruegla młodszego. Część ekspozycji stanowią także obrazy z widokami Jasnej Góry i kopie Obrazu Matki Bożej Jasnogórskiej (wśród nich obraz Juliana Fałata „Pielgrzymi u podnóża Jasnej Góry”). Trafiły tu również prace przedstawiające dawne wnętrze Kaplicy Matki Bożej. Na wystawie można obejrzeć też „Godło Polski” autorstwa Jana Matejki.

Droga Krzyżowa, liczne rzeźby i pomniki

Warto podkreślić, że oprócz rzeźb znajdujących się w zabudowaniach klasztornych, na Jasnej Górze i w jej najbliższym otoczeniu znajdują się liczne rzeźby i pomniki o charakterze religijnym.

Jednym z najbardziej charakterystycznych miejsc jest Droga Krzyżowa. Czternaście stacji wybudowano w zgłębieniu terenu ogrodu klasztornego (to ślad po dawnych fosach) w latach 1900-1913. Odlane w brązie grupy rzeźbiarskie stanowią dzieło Piusa Welońskiego, z którym współpracowali Konstanty Laszczka, Hipolit Marczewski i Leonard Wasilkowski. Granitowe postumenty stacji zaprojektował zaś architekt Stefan Szyller.

Z kolei na placu wokół klasztoru w latach 1989–2005 powstało 20 stacji tzw. Drogi Różańcowej. Tajemnice różańca świętego zobrazowano zgodnie z projektem Wiktora Zina oraz Tomasza Rossa.

Na placu przed szczytem sanktuarium znajdziemy również pomnik Matki Bożej Niepokalanej (odsłonięto go w 2009 roku). Figurę Maryi wykonał z marmuru rzeźbiarz Kamil Drapikowski. Przed laty (do czasu zakończenia panowania rosyjskiego) na tej kolumnie stał posąg cara Aleksandra II, a następnie, po 1918 roku zastąpiła go wpierw drewniana, a później wapienna neobarokowa figura Matki Bożej. Na skutek podniszczenia w 2009 roku przeniesiono ją do jasnogórskiego muzeum.

Bardzo znany pomnik prymasa kardynała Stefana Wyszyńskiego (nazywanego Prymasem Tysiąclecia) znajdziemy na skwerze tuż przy placyku przed głównym wejściem do Bramy Lubomirskich. Przyklękająca i pochylona postać kardynała, zwrócona jest w kierunku kaplicy Matki Bożej. Wykonano ją z brązu według projektu Jana Kucza.

Z kolei pomnik o. Augustyna Kordeckiego znajduje się na wałach, w centralnej części bastionu Potockich. Został wykonany ze spiżu według projektu Henryka Stattlera. Na wszystkich czterech bokach cokołu znajdują się herby zasłużonych przy obronie Jasnej Góry rodów: Czarnieckich, Krzyżtoporskich, Skórzewskich oraz Zamoyskich.

Natomiast na bastionie św. Trójcy (czyli północno-wschodnim) znajdziemy pomnik św. Jana Pawła II. Mierzy on ponad 4 metry (nie licząc cokołu). Autorem wykonanego z brązu wizerunku Papieża Polaka jest Władysław Dudek. Dzieło zostało odsłonięte i poświęcone 26 sierpnia 1999 roku – w dniu uroczystości Matki Boskiej Częstochowskiej (odbywała się ona z udziałem Episkopatu Polski).

Dzieło to ukazuje stojącego papieża w sutannie, z piuską w lewej ręce, wyciągającego prawą dłoń w geście pozdrawiania. Cokół okryty jest płytami z czerwonego marmuru (ta z frontu zawiera herb papieski).

Więcej ciekawostek związanych z sanktuarium można przeczytać na stronie jasnagora.pl.

red., fot. Konrad Woszczyński